Tại Hội thảo, ông Andre Gama- Chuyên gia của ILO đánh giá dân số Việt Nam đang già hóa nhanh chóng, số người cao tuổi sẽ tăng trong những thập kỷ tới và chiếm tỷ lệ lớn. Thống kê năm 2021, Việt Nam có hơn 8 triệu người trên 65 tuổi, chiếm 8,3% dân số và dự kiến năm 2036 sẽ lên 15,5 triệu người, chiếm 14,1%. Già hóa nhanh đặt áp lực lớn lên thế hệ lao động trẻ hơn mà chuyên gia gọi là “bánh mì kẹp”. Thuật ngữ chỉ những lao động tuổi trung niên, vừa có trách nhiệm phụng dưỡng cha mẹ già, vừa nuôi con nhỏ và lo cho chính mình.

Thống kê cũng cho thấy, khoảng 70% các khoản BHXH một lần ở Việt Nam được chi trả cho phụ nữ dưới 35 tuổi. Khoản tiền này đang được NLĐ sử dụng để đảm bảo an ninh thu nhập trong giai đoạn đang làm việc, chứ không phải để dành khi hết tuổi lao động. “Nếu không có những cải cách mạnh mẽ về ASXH, nâng diện bao phủ BHXH, thì tương lai có tỷ lệ lớn người cao tuổi không được hưởng bất cứ chế độ hưu trí nào, đặt gánh nặng lên vai con cái họ”- ông Andre Gama khuyến cáo.

Trong thiết kế chính sách hưu trí của Việt Nam, ông Andre Gama cho rằng, có một nhóm bị bỏ sót là người 60-79 tuổi không thuộc diện nghèo, không có lương hưu lẫn trợ cấp xã hội. Phần lớn họ sẽ tiếp tục làm việc hoặc dựa vào chu cấp từ con cái. Họ nằm giữa nhóm người được hưởng lương hưu và nhóm trên 80 tuổi có trợ cấp xã hội. Và, Việt Nam cần nhanh chóng thu hẹp khoảng trống cực lớn này.

Cùng với đó, mức trợ cấp hưu trí xã hội cho người cao tuổi đã được điều chỉnh, song chỉ nhỉnh hơn một chút so với chuẩn nghèo và chưa thể đảm bảo cho người già có mức sống ổn. Tỷ lệ chi 0,15% GDP dành cho trợ cấp xã hội năm 2020 của Việt Nam rất thấp so với các nước phát triển tương đồng trong khu vực. Chính vì vậy, Nhà nước cần tính tới phương án giảm độ tuổi hưởng trợ cấp xã hội so với 80 tuổi hiện hành, địa phương tùy vào điều kiện để nâng trợ cấp xã hội so với quy định chung để tăng bao phủ ASXH.

Chung quan điểm, ông Nuno Cunha- Chuyên gia ASXH của ILO đánh giá, diện bao phủ ASXH lẫn mức hưởng của Việt Nam còn thấp, có thể dẫn tới tương lai hàng chục triệu người già không có lương hưu. Không hẳn NLĐ không muốn tham gia BHXH, mà do không có quan hệ lao động, làm việc tự do, trong khi điều kiện đóng BHXH là phải có HĐLĐ hoặc quan hệ lao động. Ngoài ra, mức chi cho ASXH của Việt Nam thấp, chỉ khoảng 4% GDP, trong khi mức trung bình khu vực Đông Nam Á và Thái Bình Dương là 8%, thế giới là 13%.

Vì vậy, theo ông Nuno Cunha, cơ quan chuyên môn cần thiết kế chính sách khoa học để thu hút lao động tham gia, hệ thống càng minh bạch thông tin càng tốt; đặc biệt là khâu quản lý dữ liệu, có mã số định danh của một người để biết họ đóng thuế, tham gia BHXH thế nào... “Kinh nghiệm quốc tế chỉ rõ, BHXH tự nguyện không thể đảm bảo bao phủ ASXH, nên BHXH bắt buộc vẫn là chìa khóa để “không ai bị bỏ lại phía sau”. Đơn cử, tại Bồ Đào Nha, trẻ em sinh ra đều có mã số định danh cá nhân, thông tin về ASXH, thuế... sẽ theo người đó cả cuộc đời, lao động tự do bắt buộc đăng ký vào hệ thống BHXH”- ông Nuno Cunha chia sẻ.

Bà Nguyễn Thị Lan Hương- nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Lao động và Xã hội (Bộ LĐ-TB&XH) cũng cho rằng, cần bao phủ ASXH bằng cơ chế khuyến khích mọi người dân có thu nhập tham gia BHXH, chứ không chỉ là người có HĐLĐ hoặc quan hệ lao động. Trên thực tế, chỉ khoảng 60% lao động có ký kết hợp đồng. Việc đặt ra tiêu chí này khiến cho diện bao phủ BHXH càng khó khăn, khi có tới 2/3 lực lượng là lao động phi chính thức, không có hợp đồng; cùng với đó còn hơn 9 triệu người sau tuổi nghỉ hưu chưa được hưởng hưu trí hay trợ cấp xã hội. Nguồn thu nhập của 38% người già Việt Nam phần lớn vẫn từ hỗ trợ của con cái, 29% từ tiếp tục làm việc, chỉ 15% hưởng lương hưu và 10% nhận trợ cấp xã hội.

Tạp chí BHXH